CẢNH NGÀY HÈ - NGUYỄN TRÃI
Nguyễn Trãi (1380 -1442) là đại thi hào dân tộc, người anh hùng cứu
quốc thuở “Bình Ngô”, danh nhân văn hoá Đại Việt. Thơ chữ Hán cũng như
thơ chữ Nôm của Nguyễn Trãi đẹp đẽ, sâu sắc, biểu tượng cao quý của nền
văn hiến Việt Nam.
“Quốc âm thi tập” của Nguyễn Trãi hiện còn 254 bài thơ, được chia nhiều
loại, nhiều thể tài khác nhau: Ngôn chí (21 bài), Thuật hứng (25 bài),
Tự thán (41 bài), Báo kính cảnh giới (61 bài) .v.v… Phần lớn các bài
thơ trong “Quốc âm thi tập” không có nhan đề. Đây là bài thơ số 43
trong “Bảo kính cảnh giới”. Các bài thơ trong “Bảo kinh cảnh giới” hàm
chứa nội dung giáo huấn trực tiếp, nhưng bài thơ này rất đậm đà chất
trữ tình, cho ta nhiều thú vị.
Đề tài mùa hè, cảnh hè được nói nhiều trong thơ văn cổ dân tộc. Hồ Xuân
Hương, Nguyễn Khuyến v.v… đều có thơ viết về mùa hè rất hay. Bài thơ
này là một thi phẩm khá tiêu biểu cho ngôn ngữ thi ca Ức Trai, đậm đà
dấu ấn thời đại, thời Lê, thế kỷ XV. Nó nói lên cảnh sắc mùa hè làng
quê và nỗi ước mong của nhà thơ về một cuộc sống ấm no, hạnh phúc.
Câu 1 (lục ngôn) nói lên một cảnh sống của thi nhân. Câu thơ bình dị như một lời nói vui vẻ, thoải mái, hồn nhiên:
“Rồi hóng mát thuở ngày trường”
Đằng sau vần thơ là hình ảnh một cụ già, tay cầm quạt giấy “Hài cỏ dẹp
chân đi đủng đỉnh – Áo bô quen cật vận xềnh xoàng” đang đi dạo mát. Lúc
bấy giờ, Ức Trai không bị ràng buộc bởi vòng “danh lợi” nữa, mà đã được
vui thú nơi vườn ruộng, làm bạn với cây cỏ, hoa lá nơi quê nhà. “Ngày
trường” là ngày dài. “Rồi” là tiếng cổ, nghĩa là rỗi rãi, thong thả,
nhàn hạ, cả trong công việc lẫn tâm hồn. Câu thơ phản ánh một nếp sinh
hoạt nhàn nhã: trong buổi ngày dài rỗi rãi, lấy việc hóng mát làm niềm
vui di dưỡng tinh thần. Ta có thể phán đoán Ức Trai viết bài thơ này
khi ông đã lui về Côn Sơn ở ẩn.
Năm câu thơ tiếp theo tả cảnh hè làng quê Việt Nam xa xưa. Các câu 2,
3, 4 nói về cảnh sắc, hai câu 5, 6 tả âm thanh chiều hè. Cảnh sắc hè
trước hết là bóng hòe, màn hòe. Lá hòe xanh thẫm, xanh lục. Cảnh hòe
sum sê, um tùm, lá “đùn đùn” lên thành chùm, thành đám xanh tươi, tràn
đầy sức sống:
“Hòe lục đùn đùn tán rợp giương”
Tán hòe tỏa bóng mát, che rợp sân, ngõ, vườn nhà, “giương” lên như
chiếc ô, chiếc lọng căng tròn. Mỗi từ ngữ là một nét vẽ màu sắc tạo
hình gởi tả sức sống của cảnh vật đồng quê trong những ngày hè: lục,
đùn đùn, tán, rợp giương. Ngôn ngữ thơ bình dị, hàm súc và hình tượng.
Cây hòe vốn được trồng nhiều ở làng quê: vừa làm cảnh, vừa cho bóng
mát. Hòe nở hoa vào mùa hè, màu vàng, làm dược liệu, làm chè giải
nhiệt. Trong văn học, cây hòe thường gắn liền với điển tích “giấc hòe”
(giấc mộng đẹp), “sân hòe” (chỉ nơi cha mẹ ở ). Truyện Kiều có câu:
“Sân hòe đôi chút thơ ngây – Trân cam ai kẻ đỡ thay việc mình”. Trong
thơ Ức Trai, hình ảnh cây hòe xuất hiện nhiều lần được miêu tả bằng một
thứ ngôn ngữ trau chuót, đậm đà:
“Có thuở ngày hè trương tán lục,
Đùn đùn bóng rợp cửa tam công”.
Câu 3 nói về khóm thạch lựu ở hiên nhà trổ hoa rực rỡ: “Thạch lựu hiên
còn phun thức đỏ”. Thức tiếng cổ chỉ màu vẻ, dáng vẻ. Trong cành lá
xanh biếc, những đóa hoa lựu như chiếc đèn lồng bé tí phóng ra, chiếu
ra, “phun” ra những tia lửa đỏ chói, đỏ rực. Chữ “phun” được dùng rất
hình tượng và thần tình.
“Truyện Kiều” cũng có câu: “Đầu tường lửa lựu lập lòe đơm bông” - Từ
hoa lựu “phun thức đỏ”, đến hình ảnh “đầu tường lửa lựu lập lòe đơm
bông” là cả một quá trình sáng tạo ngôn ngữ thi ca của các thế hệ thi
sĩ dân tộc qua 5 thế kỷ từ “Quốc âm thi tập” đến “Truyện Kiều”. Vẻ đẹp
ngôn ngữ thi ca được trau chuốt như ngọc quý sẽ ánh lên màu sắc huyền
diệu là như thế đó!
Câu 4 nói về sen: “Hồng liên trì đã tiễn mùi hương. “Tiễn” là ngát
(tiếng cổ). Sen hồng nở thắm ao làng, hương thơm tỏa ngát. Sen là biểu
tượng cho cảnh sắc mùa hè làng quê ta. Sen trong ao làng đã “tiễn mùi
hương” gợi không cảnh làng quê thanh bình, không khí thanh cao thoát
tục. Nguyễn Trãi đã chọn hòe, thạch lựu, sen hồng (hồng liên) để tả và
đưa vào thơ. Cảnh sắc ấy vô cùng xinh đẹp và bình dị. Nhà thơ đã gắn
tâm hồn mình với cảnh vật mùa hè bằng một tình quê đẹp và cảm nhận vẻ
đẹp của nó bằng nhiều giác quan.
Hè rất đẹp, rộn ràng trong khúc nhạc làng quê. Ngoài tiếng cuốc tiếng
chim tu hú, tiếng sáo diều còn có tiếng ve, tiếng cười nói “lao xao”
của đời thường:
Câu 5,6 :
“Lao xao chợ cá làng ngư phủ,
Dắng dỏi cầm ve lầu tịch dương”
Sau khi tả hòe màu “lục”, lựu “phun thức đỏ”, sen hồng đã “tiễn mùi
hương”, nhà thơ nói đến âm thanh mùa hè, khúc nhạc đồng quê. Tiếng “lao
xao” từ một chợ cá làng chài xa vọng đến, đó là tín hiệu cuộc đời dân
đã đầy muối mặn và mồ hôi. Nhà thơ lắng nghe nhịp sống đời thường ấy
với bao niềm vui. “Lao xao” là từ láy tượng thanh gợi tả sự ồn ào, nhộn
nhịp. Hòa điệu với tiếng lao xao chợ cá là tiếng ve vang lên rộn rã,
nhịp nhàng. “Cầm ve”, hình ảnh ẩn dụ, tả âm thanh tiếng ve kêu như
tiếng đàn cầm. “Dắng dỏi” nghĩa là inh ỏi, âm sắc tiếng ve trầm bổng,
ngân dài vang xa. Ngôi lầu buổi xế chiều trở nên náo động rộn ràng. Nhà
thơ lấy tiếng ve để đặc tả khung cảnh một chiều hè làng quê lúc hoàng
hôn buông dần xuống mái lầu (lầu tịch dương) là một nét vẽ tinh tế đầy
chất thơ làm nổi bật cái không khí êm ả một chiều hè nơi thôn dã:
“Dắng dỏi cầm ve lầu tịch dương”
Trở về “Côn sơn quê cũ” Ức Trai đã từng bồi hồi “trong tiếng cuốc kêu
xuân đã muộn”, giờ đây ông lại thả hồn mình trong khúc ca dân dã “cầm
ve” buổi chiều tà cuối hè. Tiếng ve lúc hoàng hôn thường gợi nhiều bâng
khuâng, vì ngày tàn, màn đêm đang dần dần buông xuống. Nhưng với Ức
Trai, nó đã trở thành “cầm ve” nhặt khoan trầm bổng, dắng dỏi vang xa,
làm cho khung cảnh làng quê một buổi chiều tà bỗng rộn lên bao niềm vui
cuộc đời.
Hai câu kết diễn tả ước mong nhà thơ:
“Dẽ có Ngu cầm đàn một tiếng
Dân giàu đủ khẵp đòi phương”.
“Dẽ có” nghĩa là hãy để (cho ta) có; học giả Đào Duy Anh ghi chú là “Lẽ
có” và giải thích “Đáng lẽ có….”. Ngu cầm là cây đàn thần của Thuấn
(Nghiêu, Thuấn là hai ông vua thời cổ đại Trung Quốc - triều đại lý
tưởng: nhân dân được sống trong hạnh phúc, thanh bình). Câu kết cảm xúc
trữ tình được diễn tả bằng một điển tích phản ánh khát vọng cao đẹp của
Nhà thơ. Ức Trai chân thành bày tỏ: Hãy để cho ta cây đàn thần của vua
Thuấn, ta sẽ gảy lên khúc “Nam phong”, cầu mong cho mọi nhà, mọi chốn,
khắp các phương trời (đòi phương) được ấm no, giàu có.
Hai câu kết toát lên một tình yêu lớn. Con người Ức Trai lúc nào cũng
hướng về nhân dân, mong ước cho nhân dân được ấm no và nguyện hy sinh
phấn đấu cho hoà bình, hạnh phúc của dân tộc.
Trong thơ Ức Trai, hai câu kết luôn luôn là sự hội tụ bừng sáng những
tư tưởng tình cảm cao cả, đẹp đẽ. Vì thế mà câu kết đã để lại trong tâm
hồn người đọc những ấn tượng mạnh mẽ:
“Bui một tấc lòng ưu ái cũ
Đêm ngày cuồn cuồn nước triều đông”
(Thuật hứng - số 5)
Bài thơ nôm ra đời gần 600 năm về trước miêu tả cảnh tình mùa hè nơi
đồng quê, đã đem đến cho chúng ta nhiều thú vị văn chương. Một giọng
thơ thâm trầm, hồn hậu đáng yêu. Nhiều tiếng cổ cấu trúc câu thơ thất
ngôn xen lục ngôn. Phép đối ở phần thực và phần luận khá chặt chẽ về
ngôn từ, thanh điệu, hình ảnh và ý tưởng. Cảnh sắc và âm thanh mùa hè
quê ta xa xưa như sống dậy qua những vần thơ nhuần nhị đầy cá tính sáng
tạo. Ức Trai đã gửi gắm một tình yêu thiên nhiên nồng hậu, một tấm lòng
thiết tha với cuộc sống, một niềm ước mong tốt đẹp cho hạnh phúc của
nhân dân. Vĩ đại thay Ức Trai. Bài học thương yêu nhân dân mà ông nói
đến lúc nào cũng mới mẻ và đậm đà.
( Nguyễn Thị Loan giới thiệu)
Trang Chính 
Đăng ký 
Đăng Nhập 
Fri Apr 08, 2011 11:26 am by 
tại sao thúy ko post bài tỏ lòng và đọc tiểu thanh kí trước ngày 7/12 chứ. Để kiên còn copy vô bài văn của kiên nữa . 
đợi kiên thi xong thì còn ý nghĩa gì nữa